Fabryka Jelcz

W 1952 roku zapadła decyzja o wykorzystaniu do celów produkcyjnych zniszczonych działaniami wojennymi hal byłej niemieckiej fabryki zbrojeniowej Bertha Werke w Jelczu k. Oławy. Jako datę utworzenia przyjmuje się 15 marca 1952 roku, natomiast zarządzenie ministra transportu w przedmiocie ich utworzenia zostało wydane 28 marca. Powołano wówczas przedsiębiorstwo o nazwie Zakłady Budowy Nadwozi Samochodowych. Po odbudowie, w zakładach tych opracowywano i produkowano różnorodne nadwozia przystosowane do montażu na ramach samochodów FSC Lublin-51 i Star. Jednym z pierwszych pojazdów opracowanych w ZBNS był tzw. autobus zastępczy, który powszechnie nazywany był „Stonką”. Produkcję tych pojazdów rozpoczęto w 1954 roku. W maju 1955 roku przedstawiono prototyp autobusu międzymiastowego o nazwie Star Jot 55. Jednakże produkcja Stara Jot 55 nie została podjęta. Uznano, że nie ma potrzeby równoczesnego wytwarzania dwóch typów autobusów o podobnej wielkości. Znacznie potrzebniejszy był autobus o pojemności ok. 50 osób. Prace nad konstrukcją takiego pojazdu podjęto w BKPMot w Warszawie. W 1957 roku zbudowano tam prototyp o nazwie Odra A-81, oparty na zespołach samochodu Żubr. Duże kłopoty z lokalizacją produkcji Żubra oraz fakt, że prototypowy autobus był dopiero w początkowej fazie długiego procesu badań i rozwoju konstrukcji, spowodowały decyzję władz o zakupie licencji zagranicznej. 6 grudnia 1958 roku zawarto umowę licencyjną z Czechosłowacją na produkcję w kraju autobusów typu Škoda 706 RTO z nadwoziem Karosa. Pierwszą serię 20 sztuk tych autobusów zmontowano z części nadesłanych z fabryki Karosa pod koniec 1959 roku (niektóre źródła mówią o 4 szt. wykonanych w tym roku). Otrzymały one nazwę Jelcz. W następnym roku wykonano już 202 tych pojazdów. Produkcja systematycznie wzrastała, dążąc do docelowej wielkości 1500 sztuk rocznie. Stopniowo eliminowano import elementów nadwozi, natomiast kompletne podwozia nadal były sprowadzane z Czechosłowacji. W 1963 roku Jelczańskie Zakłady Samochodowe przystąpiły do produkcji odmiany miejskiej autobusu Jelcz. Nowa odmiana oznaczona symbolem Jelcz 272 MEX. W 1963 r. w Jelczańskich Zakładach Samochodowych zmontowano 702 sztuki zmodernizowanych samochodów Żubr A80, wyposażonych w silniki S-560. W dotychczasowym programie produkcyjnym naszego przemysłu motoryzacyjnego brak było małych autobusów. Konstruktorzy z Jelcza podjęli próbę skonstruowania takiego pojazdu, wykorzystując do tego celu zespoły Stara i Jelcza. Powstałemu w ten sposób w 1965 r. pojazdowi nadano nazwę MAT Oławka (Mały Autobus Turystyczny). Nadwozie Oławki było w dużym stopniu zunifikowane z przyczepą Jelcz PO-1 i Jelcza 014. We wrześniu 1965 roku bramy Jelczańskich Zakładów Samochodowych opuścił pięciotysięczny egzemplarz autobusu. Ogółem w tym roku JZS wyprodukowały 1877 autobusów (według innych źródeł tylko 1455 szt.). W 1965 roku rozpoczęto prace nad zmodernizowanym autobusem przegubowym. Podstawowymi przyczynami podjęcia tych prac były uwagi nadchodzące z przedsiębiorstw eksploatujących przegubowce z pierwszej serii (typu AP 02), a także dążenie do unifikacji zespołów autobusów i samochodów ciężarowych. Na początku 1972 roku Prezydium Rządu powzięło uchwałę w sprawie rozpoczęcia produkcji autobusów dużej pojemności. Ze względu na brak w pełni zakończonego własnego rozwiązania zdecydowano się nawiązać współpracę z przedsiębiorstwem zagranicznym w celu przyspieszenia terminu uruchomienia. Pierwsze rozmowy przeprowadzono z Czechosłowacją (Karosa) i Węgrami (Ikarus), ale nie doszło wówczas do porozumienia. W następnym okresie rozpatrzono oferty kilku znanych przedsiębiorstw. Były to: Berliet, FIAT, KHD, Hino, Leyland i Pegaso. Dalsze rozmowy prowadzono i badano proponowane przez te przedsiębiorstwa modele autobusów, a także przedstawiono żądania strony polskiej. Dotyczyły dostosowania tych pojazdów do zespołów produkowanych już w Polsce lub przewidzianych do uruchomienia w niedługim czasie, a opartych na różnych licencjach (silnik, skrzynia przekładniowa, przekładnia kierownicza ze wspomaganiem itp.) i wydłużenia autobusu do 12 m. Ostateczny wybór padł na francuskie przedsiębiorstwo Berliet z Venissieux koło Lyonu. Umowę o kooperacji między P.H.Z. PM POLMOT z Warszawy i Przedsiębiorstwem Automobiles BERLIET S.A. z Lyonu oraz porozumienie między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Rządem Republiki Francuskiej w sprawie uruchomienia kooperacji gospodarczej i przemysłowej w dziedzinie autobusów podpisano w dniu 1 sierpnia 1972 roku. Berliet zaoferował swój najnowszy model 11-metrowego autobusu miejskiego typu PR 100 i podjął się opracowania nowego, wydłużonego modelu uwzględniającego wszystkie wymagania polskiego wytwórcy i użytkownika. Docelowa wielkość produkcji tego pojazdu określona została na 5000 sztuk rocznie. Do czasu uruchomienia seryjnej produkcji nowego modelu JZS miały wytwarzać model PR 100 przy stopniowym zmniejszaniu udziału części importowanych. Do montażu tych autobusów przeznaczono halę, w której dotychczas prowadzono naprawy główne autobusów Jelcz 043. Docelowa produkcja odbywać się miała w nowej hali montażu mieszczącej także nowoczesną lakiernię. Już w grudniu 1972 roku zmontowano pierwszych 20 sztuk autobusów typu PR 100 według tzw. standardu A, gdzie wkład polski wynosił jedynie około 5% wartości pojazdu. 1975 – rozpoczęcie produkcji autobusu miejskiego Jelcz-Berliet PR110U, opartego na licencji Berlieta. 1979 – wdrożenie do produkcji autobusu Jelcz 080. 31 sierpnia 1980 – strajk Jelczańskich Zakładów Samochodowych. 1985 – ze względu na kryzys gospodarczy i brak możliwości ilościowego rozwoju produkcji podwozi autobusowych serii PR-110, zdecydowano o uruchomieniu produkcji modelu miejskiego M11 na podwoziach importowanych (węgierskie podwozia Csepel/Ikarus 268.88). Były to autobusy o długości 11 metrów, z węgierskim silnikiem Raba. 1992 – JZS weszły w spółkę joint venture ze szwedzkim koncernem Volvo. Owocem współpracy był wysokopodłogowy przegubowy autobus miejski oznaczony symbolem Jelcz M180 oparty na podwoziu Volvo B10M i nadwoziu austriackiego przedsiębiorstwa Steyr. Spółkę jednak wkrótce rozwiązano, a produkcję zakończono na ośmiu sztukach. Spowodowane było to wysoką ceną pojazdu, która odstraszyła większość potencjalnych nabywców. 1994 – rozpoczęcie produkcji autobusu Jelcz M121M. Jest to pierwszy autobus nisko wejściowy produkowany w Polsce i jest rozwinięciem modelu 120M/120MM/1. Przemiany ekonomiczne w państwie po 1989 roku i przejście na gospodarkę rynkową okazały się trudne dla Jelcza, podobnie jak dla innych państwowych przedsiębiorstw działających w oderwaniu od warunków rynkowych, posiadających przerost zatrudnienia i produkujących przestarzałe wyroby średniej jakości. Nastąpił duży spadek produkcji i zatrudnienia. Zatrudnienie między 1998 a 1994 rokiem spadło z 6400 do 3200 osób i zrezygnowano z rozbudowanej sfery socjalnej zakładów. Dążono do poprawy jakości wyrobów i zaczęto stosować nowoczesne importowane podzespoły, w tym silniki Steyr i Detroit Diesel oraz skrzynie biegów ZF, lecz nowe samochody Jelcza były nadal mało konkurencyjne w porównaniu z używanymi pojazdami sprowadzanymi z zachodniej Europy. Podjęto także w tym czasie decyzję o częściowym przeorientowaniu się na potrzeby wojska i opracowaniu w tym celu pierwszej w historii marki linii ciężarówek terenowych (Jelcz 662D). W ramach przygotowań do prywatyzacji zakładów, 2 stycznia 1995 roku przedsiębiorstwo państwowe Jelczańskie Zakłady Samochodowe zostało skomercjalizowane i przekształcone w spółkę akcyjną Skarbu Państwa oraz wpisane do rejestru handlowego pod nazwą Zakłady Samochodowe „Jelcz” S.A. 15 marca 1995 większościowym udziałowcem, a tym samym właścicielem JZS SA zostało przedsiębiorstwo Sobiesław Zasada Centrum SA (obecnie Zasada SA). Wybór polskiego inwestora strategicznego zamiast zainteresowanego tym koncernu Volvo wiązał się z oczekiwaniami inwestycji, dokapitalizowania i transferem za pośrednictwem Grupy Zasada technologii Mercedes-Benz. Oczekiwania te nie ziściły się, a sytuacja finansowa spółki w warunkach transformacji ustrojowej pogarszała się. Decyzja co do wyboru inwestora była krytykowana z późniejszego punktu widzenia, jako prowadząca do upadku przedsiębiorstwa. Brak było koncepcji rozwoju i nie doszło do transferu nowoczesnych technologii, ani większego dofinansowania. W 1996 roku wyprodukowano 480 ciężarówek (w tym 161 ciągników siodłowych), w 2000 roku 217 ciężarówek, w 2001 roku już tylko 86 ciężarówek (w tym 5 ciągników). W ramach restrukturyzacji, w 2001 roku z głównego przedsiębiorstwa Zakładów Samochodowych „Jelcz” S.A., zajmującego się nadal produkcją autobusów, wydzielono dwie zależne spółki z ograniczoną odpowiedzialnością: Jelcz – Samochody Ciężarowe Sp. z o.o. (produkcja samochodów ciężarowych) i Jelcz-Komponenty Sp. z o.o. (produkcja części zamiennych i podzespołów). Ponadto w 2001 roku utworzono Jelcz – Autobusy Sp. z o.o. (od 2011 roku należącą do spółki Jelcz-Komponenty). Restrukturyzacja nie polepszyła sytuacji z produkcją ciężarówek, która, pomimo potencjalnego zainteresowania podmiotów komunalnych, nie mogła zostać rozwinięta w większym zakresie z uwagi na brak środków i ograniczyła się w zasadzie do niewielkich zamówień wojskowych. W 2002 roku powstało tylko 68 ciężarówek, z tego 46 dla wojska, a w 2003 roku – 70, z tego 69 dla wojska. 25 maja 2004 roku ogłoszono upadłość Jelcz – Samochody Ciężarowe Sp. z o.o. 10 stycznia 2008 roku natomiast sąd gospodarczy we Wrocławiu ogłosił upadłość głównej spółki Zakłady Samochodowe „Jelcz” S.A., zakończoną w 2013 roku. 26 kwietnia 2012 roku całość udziałów w spółce Jelcz-Komponenty nabyła od syndyka masy upadłości za 16,5 mln zł Huta Stalowa Wola, która od kilku lat kupowała podwozia z Jelcza dla swojej produkcji zbrojeniowej. 9 kwietnia 2014 roku spółka Jelcz-Komponenty zmieniła nazwę na Jelcz sp. z o.o. W 2015 roku Jelcz został zaliczony przez rząd do przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu gospodarczo-obronnym.

Jelcz nadal produkuje samochody średniej i dużej ładowności w wykonanych specjalnie dla Wojska Polskiego, w tym małoseryjne lub jednostkowe, korzystając z kluczowych komponentów renomowanych producentów zagranicznych, a także elementów wytwarzanych w Polsce. Wykonuje także usługi obróbki i wytwarzania komponentów dla innych firm, zwłaszcza wytwórców taboru kolejowego.

Spółka Jelcz-Komponenty jest właścicielem dokumentacji technicznej i praw do produkcji autobusów. Produkcja od 50 lat jest w tym samym miejscu.

W latach 1954–2008 zakłady w Jelczu wyprodukowały łącznie ok. ćwierć miliona ciężarówek i autobusów.